Khổng Tử và Hạng Thác: Khôn chi trẻ, khoẻ chi già

Khẩu ngữ dân gian có câu “Khôn chi trẻ, khỏe chi già”. Trẻ nít đâu đã mấy khôn. Ý rằng hãy rộng lòng bỏ qua sự ngu ngơ của trẻ. Ấy vậy nhưng trí khôn không đợi tuổi. Khéo khéo kẻo giật mình.

Sách chép, Khổng Tử thông tuệ là thế nhưng đã bái cậu bé 7 tuổi làm thầy. Cậu bé đó là Hạng Thác. Chuyện Hạng Thác đối đáp với Khổng Tử hẳn ai cũng biết. Nay để vui câu chuyện, xin thuật lại đôi chút. Khổng Tử cùng một số học trò, trên đường qua nước Tần, gặp một đám thiếu nhi chơi đùa giữa đường. Trong bọn có một đứa trẻ mặt mũi khôi ngô cắm cúi lấy cát đắp cái thành nhỏ và ngồi vào trong đó. Khổng Tử xuống xe hỏi:
– Xe ngựa đến rồi, Cậu không tránh cho xe của lão phu đi hay sao?
– Thưa, ngài là ai?
– Ta là Khổng Phu Tử
Cậu bé thản nhiên đáp:
– Cháu nghe người ta đồn rằng, Khổng Phu Tử trên thông thiên văn, dưới tường địa lý, giữa hiểu lòng người. Vậy mà hôm nay cháu gặp Phu Tử thì không phải vậy. Bởi vì từ xưa đến nay, chỉ nghe nói đến chuyện xe tránh thành, chứ thành nào lại tránh xe đâu! Ngạc nhiên, Khổng Tử liền hỏi:
– Cậu tên là gì?
– Dạ, Hạng Thác
– Năm nay cậu bao nhiêu tuổi?
– Dạ, 7 tuổi ạ.
– Mới 7 tuổi mà sao đã sớm khôn thế?

Hạng Thác thong thả đáp: Cháu nghe nói cá nhỏ sau khi sinh 3 ngày có thể bơi lội trong sông biển; thỏ sinh ra sau 3 ngày cũng biết chạy được một đoạn; người ta sinh ra sau 3 tháng đã có thể nhận biết được cha mẹ. Tuổi tác lớn hay nhỏ thì có quan hệ gì đây. Cháu sinh ra đến nay đã được 7 tuổi, lấy gì làm khôn?

Cảm thấy đứa trẻ này rất thú vị, muốn thử tài, Khổng Tử hỏi lại: Cậu đã nói như thế, ta lại muốn hỏi cậu chút nữa. Cậu có biết cái gì là núi mà không có đá? Cái gì là nước mà không có cá? Cái gì là cửa mà không khóa? Cái gì là như xe mà không có bánh? Cái gì giống bò mà không sinh bê? Cái gì là ngựa mà không sinh ngựa non? Cái gì là đao mà không có khâu đao. Cái gì là lửa mà không có khói? Cái gì là cây mà không có nhánh?.

Hạng Thác đáp một mạch: Khối đất là núi không có đá. Nước trong giếng không có cá. Cổng của trời không có khoá. Kiệu không có bánh. Trâu không sinh bê. Ngựa gỗ không sinh ngựa non. Rìu không có khâu đao. Đèn đom đóm không bốc khói. Cây khô không có nhánh.

Khổng Tử khen rằng: Trả lời tốt! Trả lời tốt. Hạng Thác đắc ý, hỏi lại Khổng Tử: Thưa lão tiên sinh, ngài hỏi cháu điều chi, cháu đều trả lời hết, nay cháu muốn hỏi lại ngàivài điều, xin ngài chỉ bảo cho. Con ngỗng con vịt vì sao có thể nổi bồng bềnh trên mặt nước được ạ? Chim hồng, chim hộc vì sao có thể phát ra tiếng kêu to? Tại sao cây tùng, cây bách xanh cả mùa hè lẫn mùa đông?

Khổng Tử đáp: Con ngỗng, con vịt có thể nổi trên mặt nước là vì chân chúng có màng. Chim hồng, chim hộc kêu to là vì cổ chúng dài. Tùng bách xanh tươi bốn mùa, là vì thân của chúng đặc”.
Hạng Thác reo lên:  Thưa, không đúng! Con rùa nổi lên mặt nước, đâu có phải nhờ đôi bàn chân có màng. Con ễnh ương kêu to mà cổ nó đâu có dài. Cây trúc cũng xanh bốn mùa, mà ruột nó rỗng đấy thôi.

Khổng Tử chưa biết giải thích ra sao, thì cậu bé lại hỏi: Thưa Phu Tử, cho phép cháu hỏi thêm. Tại sao mặt trời buổi sáng lại to mà buổi trưa lại nhỏ? Khổng Tử nói: Là vì buổi sáng, mặt trời gần ta hơn.
– Không phải ạ! Buổi sáng mặt trời gần ta hơn, sao lại mát, còn buổi trưa mặt trời xa ta hơn, sao lại nóng?
Khổng Tử đang ngập ngừng thì Thác hỏi tiếp:
– Cháu không làm sao hiểu buổi sáng mặt trời mọc ở phương Đông, buổi chiều lặn ở phương Tây, rồi sáng hôm sau lại mọc ở phương Đông mà không từ phương Tây mọc lại.
Khổng Tử cười không đáp. Thác lại nói:
-Thưa lão tiên sinh, trên giời nhay nháy có bao nhiêu sao?
Khổng Tử thở dài trách:
– Mình đang ở dưới đất mà lại hỏi chuyện trên trời! .
Thác nói:
– Vâng thế thì dưới đất có bao nhiêu nhà?
Khổng Tử vui thích:
– Hãy nói chuyện trước mắt, đừng nói những việc đâu đâu .
Thác cười khanh khách:
– Vâng, chuyện gần trước mắt ngài đây, lông mày cháu có bao nhiêu sợi ạ?
Khổng Tử cười mà không đáp, ngảnh lại bảo các học trò rằng: Thật là hậu sinh khả uý! Xem ra ta còn phải học tập cậu ấy rồi! Ngài lên xe đi!
Câu “hậu sinh khả úy” ra đời từ đấy.

Sự thông tuệ của Hạng Thác được truyền lại không nhiều. Chủ yếu là những đối đáp ngang ngửa trong cuộc gặp mặt tình cờ trên con đường vị “vạn thế sư biểu”. Cuộc gặp đó lâu lâu hơn một chút với mấy câu hỏi và trả lời nữa. Giai thoại cũng không cho biết thêm khi Khổng Tử đi rồi, Hạng Thác có nói câu nào nữa hay không. Chừng ấy cũng đã rất thú vị, đáng để mãi về sau trầm trồ. Hạng Thác mất năm 10 tuổi, được lập đền thờ, gọi là Tiểu Nhi Thần, nghĩa là Thần Nhi Đồng, gọi tắt là thần đồng. Chữ “thần đồng” cũng có từ ngày đó.

 Duệ Anh biên khảo