Quen biết khắp thiên hạ, tri âm hỏi mấy người?
Sở Bá Nha (tên là Du Thụy) làm quan Thượng Đại Phu nước Tấn, tinh thông âm luật, nghệ thuật chơi đànThất Huyền Cầm , là bậc thầy nổi tiếng về đàn đương thời. Thời trẻ, Du Bá Nha là người thông minh hiếu học, đã từng bái một vị cao nhân làm thầy, nên kỹ thuật chơi đàn đã đạt đến trình độ rất cao, hiếm có trên đời. Nhưng Bá Nha luôn cho rằng cảm thụ của bản thân đối với sự vật vẫn chưa đủ xác thực, kỹ thuật chơi đàn vẫn chưa đạt đến cảnh giới xuất quỷ nhập Thần.
Biết được suy nghĩ của Bá Nha, sư phụ bèn dẫn Bá Nha lên thuyền rồi đưa ra đảo Bồng Lai ngoài biển Đông để Bá Nha thưởng thức cảnh sắc thiên nhiên, lắng nghe tiếng sóng vỗ bờ. Bá Nha ngước nhìn, chỉ thấy biển mênh mông không nhìn thấy bờ, những con sóng dâng trào tiếp nối nhau, bắn tung lên những bọt nước trắng xóa như những bông hoa, rất nhiều hải âu đang bay lượn dập dờn. Bốn mặt xung quanh núi là rừng cây cối xanh tốt um tùm, giống như lạc vào cõi Tiên.
Một cảm giác lạ kỳ từ từ dâng lên, Du Bá Nha như nghe thấy âm nhạc hài hòa vui tai của thiên nhiên. Bá Nha không nén nổi xúc động liền đem đàn ra gảy, âm thanh thay đổi theo ý nghĩ. Bá Nha hòa mình vào thiên nhiên, và thiên nhiên hòa vào trong tiếng đàn. Bá Nha thể nghiệm thấy cảnh giới xưa nay chưa từng thấy. Sư phụ vui vẻ gật đầu nói: “Con đã học thành công rồi”.
Một đêm, Bá Nha hứng khởi chèo thuyền du ngoạn. Giữa sông nước mênh mang, đắm mình trong trăng thanh gió mát, tình cảm bỗng nảy sinh vô vàn. Thế là Bá Nha lấy đàn ra chơi, tiếng đàn du dương, vang xa rồi tan vào cảnh sắc mỹ lệ. Bỗng nghe thấy trên bờ có tiếng khen “Tuyệt!”. Bá Nha bơi thuyền đến nơi có tiếng nói, chỉ thấy một tiều phu đang đứng trên bờ. Biết đó chính là người mà ông đang ngao du thiên hạ để kiếm tìm, ông liền mời vị tiều phu lên thuyền.
Bá Nha hứng chí diễn tấu cho người tiều phu nghe. Khi Bá Nha đàn một khúc nhạc ngợi ca núi cao hùng vỹ, người tiều phu thốt lên: “Đẹp quá, thật hùng vỹ lại trang nghiêm, cứ như núi Thái Sơn cao vút tận tầng mây”. Khi Bá Nha diễn tấu thể hiện những con sóng nước xô nhau giữa mênh mông biển cả, người tiều phu nói: “Tuyệt quá, mênh mông bát ngát, như thấy những dòng nước cuồn cuộn giữa biển khơi vô biên vô tế”.
Bá Nha xúc động nói: “Tri âm (hiểu âm nhạc), ông đúng là tri âm của tôi”. Người tiều phu này là Chung Tử Kỳ. Câu thành ngữ “Tri âm tri kỷ” cũng từ tích này mà ra.
*****
Người xưa nói: “Quen biết khắp thiên hạ, tri âm hỏi mấy người?”, hay: “Rượu quý chỉ uống cùng tri kỷ, thơ hay để tặng bạn thơ ngâm”, thì có thể thấy xưa nay tri kỷ khó tìm. Người xưa sẵn sàng quên mình vì tri kỷ, như Kinh Kha đơn thương độc mã vào cung vua Tần hành thích Tần Vương, cũng chỉ vì một cái tình tri kỷ với Thái tử Yên Đan.
Xưa tri kỷ đã khó tìm khó gặp, ngày nay có lẽ còn khó hơn. Nhà thơ Hồng Dương phải thảng thốt:
Đêm đốt đuốc đi tìm người tri kỷ
Chẳng thấy gì mà chỉ thấy bon chen
Thời thế bon chen, người người đều chạy theo danh vọng, địa vị, quyền thế và tiền bạc, thói đời giả dối, dòng đời bạc đen. Cụ Nguyễn Bỉnh Khiêm từng than rằng:
Ðược thời, thân thích chen chân đến
Thất thế, hương lân ngoảnh mặt đi.
Như thế thì tìm tri kỷ khác nào mò trăng đáy nước, đáy biển tìm kim? Ngạn ngữ phương Tây có câu: “Người bạn trong lúc hoạn nạn mới là người bạn tốt”. Đúng vậy, khi đạo đức xã hội xuống cấp thì người ta chỉ tìm đến phú quý vinh hoa kết bạn, thấy người sang bắt quàng làm họ, còn kẻ nghèo hèn thất thế thì người ta gặp cũng ngoảnh mặt đi. Cụ Nguyễn Bỉnh Khiêm cay đắng thốt lên:
Còn bạc, còn tiền còn đệ tử
Hết cơm, hết rượu hết ông tôi.
Hai người bạn sớm tối bên nhau, chia sẻ với nhau từng kỷ niệm lúc đắng cay, khi ngọt bùi, từ chốn núi cao rừng thẳm, nơi sơn cùng thủy tận cũng như nơi lầu hồng gác tía. Hợp nhau từ chuyện đàn hát thơ văn, du lịch đến ẩm thực. Những người ấy phải hiểu nhau lắm, quý mến nhau lắm mới có thể “kính yêu từ trước đến sau”, cho rằng mình gặp được nhau là duyên trời định. Ấy gọi là tri kỷ.
Đến khi cụ Dương Khuê mất đi, cụ Nguyễn Khuyến khóc rằng:
“Làm sao bác vội về ngay, Nghe tin, tôi bỗng chân tay rụng rời.
Ai chẳng biết chán đời là phải, Sao vội vàng đã mải lên tiên;
Rượu ngon không có bạn hiền, Không mua không phải không tiền không mua.
Câu thơ nghĩ đắn đo không viết, Viết đưa ai, ai biết mà đưa
Giường kia treo những hững hờ, Đàn kia gẩy cũng ngẩn ngơ tiếng đàn”.
Cho nên có người bạn tốt cũng là khó kiếm, nhưng bạn tốt vẫn chưa phải là tri kỷ, thế mới thấy tri kỷ hiếm nhường nào. Tại sao tri kỷ lại khó tìm khó gặp vậy? Thời nay hỏi hàng ngàn hàng triệu người, có ai là có được người tri kỷ đúng nghĩa? Tri kỷ vô cùng hiếm vì để trở thành người tri kỷ thì phải có hai điều kiện: Là người quân tử, và là người thấu hiểu.
Là người quân tử, chính là người nhân đức, nghĩa khí, vì người khác, coi nhẹ bản thân, coi thường tư lợi, trọng nghĩa khinh tài. Người quân tử chắc chắn sẽ là người bạn tốt, sẽ không bao giờ bỏ rơi bạn bè khi có hoạn nạn. Họ cũng không phân biệt địa vị danh vọng, sang hèn phú quý, vì họ chỉ coi nhân đức, nghĩa khí, thành tín mới là quan trọng nhất, mới là lẽ sống của cuộc đời.
Người thấu hiểu là người có tâm hồn nhạy cảm, đồng điệu, và cùng chung một số sở thích, lý tưởng tương đồng. Đồng thanh tương ứng, đồng khí tương cầu, những người có khí chất, tài năng, tâm hồn, cảnh giới tương đồng thường dễ đồng cảm và thấu hiểu, giống như hiện tượng cộng hưởng trong vật lý, khi hai vật dao động ở cùng tần số.
Buông bỏ cái tôi, suy nghĩ cho người sẽ đạt đến tiêu chuẩn người quân tử. Lắng nghe, cảm nhận, đặt mình vào vị trí của người mà suy nghĩ thì sẽ đạt được tiêu chuẩn của người thấu hiểu. Tri kỷ khó tìm, cũng do chính chúng ta chưa đạt được tiêu chuẩn của người tri kỷ, nên tần số dao động của chúng ta vẫn đang lệch pha với người tri kỷ ở đâu đó quanh ta, khiến chúng ta chẳng thể tìm ra. Do đó, chỉ cần điều chỉnh bản thân mình, thì tri kỷ sẽ ở ngay trước mắt…
Tuệ An